نیاز انسان به تخصص‌های علمی و معرفتی در فهم لایه های باطنی و عمیق قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد سطح عالی حوزه علمیه قم و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

چگونگی فهم و تفسیر قرآن و نیز میزان فهم انسان‌ها از این کتاب الهی، همواره برای قرآن‌پژوهان دغدغه‌ای جدی بوده است. یکی از این مسائل، بررسی ضرورت یا عدم ضرورت تخصص‌های علمی و معرفتی در فهم عمیق و کامل قرآن کریم است. مسئله این مقاله آن است که آیا برای فهم کامل قرآن ـ خصوصا لایه های باطنی و عمیق آن ـ به تخصص‌های علمی و معرفتی نیاز هست یا نه؟ ادعای مقاله آن است که فهم و تفسیر این کتاب مقدس در سطوح مختلفی امکان‌پذیر است و انسان‌ها متناسب با مراتب علمی و عرفانی مختلفی که دارند، در فهم معارف قرآن نیز مختلف‌اند. از سوی دیگر، بسیاری از مفاهیم و آیات قرآنی تنها با تفسیرهای ظاهری تبیین‌پذیر نیست بلکه می‌بایست با بهره‌گیری از تخصص‌های علمی و شهودهای باطنی به فهم عمیق‌تری از آنها دست یازید. در آیات قرآنی به چهار مرتبۀ «هُدًى لِّلنَّاسِ»، «مَا یعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ»، «هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ» و «لَّا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» اشاره شده است که با چهار مرتبۀ فهم قرآن در روایات پیشوایان معصوم (ع)، یعنی مرتبه ظهر، مرتبه بطن، مرتبه حدّ و مرتبه مطّلع قابل تطبیق است؛ نیز در برخی روایت‌ها چهار وجه «عبارات»، «اشارات»، «لطائف» و «حدائق» برای قرآن در نظر گرفته شده است که عبارت به ظاهر قرآن، اشارت به باطن قرآن، لطائف به حدّ قرآن و حقائق نیز به مطّلع قرآن تطبیق می‌کند. نتیجه اینکه با توجه به وجود مراتب چهارگانه در فهم قرآن کریم، برای فهم کامل مراتب این کتاب مقدس، تجهیز به تخصص‌های علمی و معرفتی ضرورت دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

نیاز انسان به تخصص‌های علمی و معرفتی در فهم لایه های باطنی و عمیق قرآن

نویسنده [English]

  • Hasan Ramazani
High Master of the Islamic Seminary of Qom.
چکیده [English]

چگونگی فهم و تفسیر قرآن و نیز میزان فهم انسان‌ها از این کتاب الهی، همواره برای قرآن‌پژوهان دغدغه‌ای جدی بوده است. یکی از این مسائل، بررسی ضرورت یا عدم ضرورت تخصص‌های علمی و معرفتی در فهم عمیق و کامل قرآن کریم است. مسئله این مقاله آن است که آیا برای فهم کامل قرآن ـ خصوصا لایه های باطنی و عمیق آن ـ به تخصص‌های علمی و معرفتی نیاز هست یا نه؟ ادعای مقاله آن است که فهم و تفسیر این کتاب مقدس در سطوح مختلفی امکان‌پذیر است و انسان‌ها متناسب با مراتب علمی و عرفانی مختلفی که دارند، در فهم معارف قرآن نیز مختلف‌اند. از سوی دیگر، بسیاری از مفاهیم و آیات قرآنی تنها با تفسیرهای ظاهری تبیین‌پذیر نیست بلکه می‌بایست با بهره‌گیری از تخصص‌های علمی و شهودهای باطنی به فهم عمیق‌تری از آنها دست یازید. در آیات قرآنی به چهار مرتبۀ «هُدًى لِّلنَّاسِ»، «مَا یعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ»، «هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ» و «لَّا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» اشاره شده است که با چهار مرتبۀ فهم قرآن در روایات پیشوایان معصوم (ع)، یعنی مرتبه ظهر، مرتبه بطن، مرتبه حدّ و مرتبه مطّلع قابل تطبیق است؛ نیز در برخی روایت‌ها چهار وجه «عبارات»، «اشارات»، «لطائف» و «حدائق» برای قرآن در نظر گرفته شده است که عبارت به ظاهر قرآن، اشارت به باطن قرآن، لطائف به حدّ قرآن و حقائق نیز به مطّلع قرآن تطبیق می‌کند. نتیجه اینکه با توجه به وجود مراتب چهارگانه در فهم قرآن کریم، برای فهم کامل مراتب این کتاب مقدس، تجهیز به تخصص‌های علمی و معرفتی ضرورت دارد.

کلیدواژه‌ها [English]

  • قرآن کریم
  • مراتب فهم
  • تفسیر ظاهری
  • تفسیر باطنی
  • تخصص‌های علمی و معرفتی
  1. شریف الرضی، محمد بن حسین (1414ق)، ‏نهج البلاغة (للصبحی صالح)؛ قم: هجرت.
  2. ابن أبی‌جمهور، محمد بن زین الدین (1405ق)، عوالیء اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة؛ محقق/ مصحح: مجتبى عراقى، قم: دار سید‌الشهداء للنشر.
  3. ابن بابویه، محمد بن على (1376)، ‏الأمالی(للصدوق)، تهران: کتابچى‏.
  4. بحرانى، هاشم بن سلیمان (1415ق)، ‏البرهان فی تفسیر القرآن‏، 5ج، محقق: بنیاد بعثت، واحد تحقیقات اسلامى، چ1،‏ قم:‏ مؤسسة البعثة.
  5. پاک‌نژاد، سید رضا (1393)، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، قم: نشر اخلاق.
  6. رمضانی، حسن (چاپ‌نشده)، « لیلةالقدر».
  7. شعیری، محمد بن محمد (بى‌تا)، جامع الأخبار(للشعیری)، چ1، نجف: مطبعة حیدریة.
  8. شهید ثانى، زین الدین بن على (1409ق)‏، منیة المرید، محقق و مصحح: رضا مختارى، قم: مکتب الإعلام الإسلامی‏.
  9. صفار، محمد بن حسن (1404ق)‏، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد6‏، محقق و مصحح: محسن کوچه‌باغى، قم‏: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏‏.
  10. طباطبایی حکیم، سید محسن (1408ق)، حقایق الأصول، قم: مکتبة بصیرتی.
  11. طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)، بیروت: دار المعرفة.
  12. عیاشى، محمد بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، محقق / مصحح: سید هاشم رسولى محلاتى، تهران: المطبعة العلمیة.
  13. غزالی، ابوحامد محمد (1406ق)، إحیاء علوم الدین، ج 1، بیروت: دارالفکر.
  14. فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه‌مرتضى (1415ق)، تفسیر الصافی؛ ج‏1، محقق / مصحح: حسین اعلمى، ‏چ2، تهران: مکتبة الصدر.
  15. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، ج8، محقق / مصحح: على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران‏: دار الکتب الإسلامیة‏.
  16. کوفى، فرات بن ابراهیم (1410ق)‏، تفسیر فرات الکوفی‏، محقق و مصحح: محمد کاظم، تهران‏: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی.
  17. مجلسى، محمد باقر بن محمدتقى (1403ق)، بحار الأنوار، ج 75، چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  18. مجلسى، محمدتقى بن مقصودعلى (1406ق)، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: حسین موسوى کرمانى و على‌پناه اشتهاردى‏، 14ج، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.
  19. مولوی، جلال‌الدین (1387)، مثنوی معنوی، قم: نگاه آشنا.
  20. هلالى، سلیم بن قیس (1405ق)؛ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج2‏؛ محقق / مصحح: محمد انصارى زنجانى خوئینى؛ قم‏: الهادى.