فرایند شکل‌گیری دانش عرفان از متون دینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

چکیده

چگونه عرفان اسلامی از کتاب و سنت برخاسته و در یک ساختار علمی به دانش نظری و عملی تبدیل شده است؟ این پرسشی است که برای پاسخش باید دین را از نگاه عرفانی تحلیل نمود. چه این که از این نگاه دین دارای سه ساحت شریعت، طریقت و حقیقت است که تفاسیر متعددی دارد که در این بین مشهورترینشان تفسیر سعیدالدین فرغانی و تابعان اوست. در این تفسیر شریعت به احکام تکلیفی، طریقت به دقایق سلوکی و حقیقت به حقایق توحیدی تعلق دارند و هم چنان که برای دستیابی به مقاصد شریعت به فقه الاحکام نیاز هست، برای دستیابی به مقاصد طریقت نیز به فقه القلوب و السلوک و مقاصد حقیقت به فقه المعارف نیاز هست. به دیدۀ آن بزرگان هم چنان که فقه الاحکام به فهم و اجتهاد تکلیفی نیاز دارد، فقه السلوک نیز به فهم و اجتهاد سلوکی و فقه المعارف به فهم و اجتهاد شهودی نیاز دارد. اهل عرفان بر پایۀ برداشت‌های سلوکی از ساحت طریقت که نتیجه اجتهاد سلوکی است، به تجربۀ سلوکی دست زدند؛ چنان که اهل عرفان بر اساس برداشت‌های شهودی از ساحت حقیقت که نتیجۀ اجتهاد شهودی است، به تجربۀ عرفانی دست زدند. آنان پس از این اقدام، با عقل به توصیف، تبیین، تفسیر و تنسیق آن تجربه‌ها پرداختند که نتیجه تنسیق گزاره‌های سلوکی دانش عرفان عملی، و نتیجۀ تنسیق گزاره‌های شهودی دانش عرفان نظری است. هر یک از دو دانش دارای موضوع و نظام مسایل خاص به خود هستند. بر این پایه فرایند شکل گیری علوم عرفانی از متون دینی شکل میگیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The process of formation of mystical knowledge from religious texts

نویسنده [English]

  • Ali Fazli
. Assistant Professor of Islamic Research Institute for Culture and Thought, Qom, Iran.
چکیده [English]

How did mysticism arise from books and traditions and become theoretical and practical knowledge in one structure? This is a question that needs to be answered by analyzing religion from a mystical point of view. From this point of view, religion has three areas of sharia, tariqat and truth, which have many interpretations, the most famous of which is the interpretation of Saeeduddin Ferghani and his followers. In this interpretation of the Sharia, they belong to obligatory rulings, tariqat to the details of the religious practice, and truth to the monotheistic truths, and just as fiqh al-Ahkam is needed to achieve the purposes of the Sharia, in order to achieve the purposes of the tariqat, the jurisprudence of al-Qulb and al-Suluk and the purposes of truth are needed to fiqh al-ma'arif. Just as al-Ahkam jurisprudence needs a mandatory understanding, al-Saluk jurisprudence also needs a logical understanding and al-Maarif jurisprudence needs an intuitive understanding. On the basis of Seluki understandings of the field of Tariqat, which is the result of Seluki ijtihad, the mystics started the Seluki experience; So, based on intuitive understandings of the realm of truth, which is the result of intuitive ijtihad, they embarked on a mystical experience. After this action, they described, explained, interpreted and consolidated those experiences with reason, which is the result of the consolidation of Seleucid propositions of the knowledge of practical mysticism, and the result of the consolidation of intuitive propositions of the knowledge of theoretical mysticism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shariah
  • Tariqat
  • truth
  • Seluqi understanding
  • intuitive understanding
  • Seluqi experience
  • intuitive experience
  • intellect
  • practical mysticism
  1. سید رضی، (1384)، نهج البلاغه، ترجمۀ سید جعفر شهیدی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
  2. آملی، سید حیدر، (1368)، جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیحات هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، تهران، انجمن ایرانشناسی فرانسه و شرکت انتشارات علمی و فرهنگی..
  3. ـــــــــــــ ، (1414)، المحیط الاعظم و البحر الخضم، تهران، تحقیق و تقدیم و تعلیق سید محسن موسوی تبریزی، وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  4. ـــــــــــــ ، (1382)، اسرار الشریعه و انوار الحقیقه و اطوار الطریقه، تحقیق و تقدیم و تعلیق سید محسن موسوی تبریزی، قم، نور علی نور.
  5. ابن سینا، (1363)، الهیات شفاء، تصحیح و تقدیم ابراهیم مدکور، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
  6. ابن عربی، محیی الدین، (بی‎تا)، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  7. ترکه اصفهانی، علی بن محمد، (1387ش)، تمهید القواعد. تقدیم و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. قم: دفتر تبلیغات حوزۀ علمیه.
  8. ــــــــــــــــــــــــــــ ، (1378 الف)، شرح فصوص الحکم. تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر. قم: نشر بیدار.
  9. جامی، عبدالرحمن، (1370) نفحات الانس من حضرات القدس، تحقیق محمود عابدی، تهران: نشر اطلاعات.
  1. سهرودی؛ ابو حفض عمر بن محمد بن عبدالله (1426ق )، عوارف المعارف. ضبط و تصحیح محمد عبدالعزیز خالدی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  2. صدرالدین شیرازی (1419 ق)، (1981م)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه (اسفار )، بیروت: دار احیائ التراث العربی.
  3. طباطبایی، محمد حسین (1393)، المیزان، بیروت، مؤسسه الاعلمی.
  4. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1375ش )، شرح الاشارات و التنبیهات. قم: نشر البلاغه.
  5. عبادی، قطب الدین (1368)، صوفی نامه یا التصفیه فی احوال المتصوفه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، سخن.
  6. غزالی، ابوحامد، (بی تا)، احیاء علوم‌ الدین. تصحیح عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، بیروت: دارالکتاب العربی.
  7. فرغانی، سعیدالدین (1386ش )، منتهی المدارک، تحقیق و تصحیح وسّام الخطاوی، قم: انتشارات مطبوعات دینی.
  8. فناری، محمد بن حمزه (1416ق)، مصباح الانس. تصحیح و تقدیم محمد خواجوی، تهران: مولی.
  9. فضلی، علی، (1401) پیش انگارههای هستی شناختی علم سلوک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  10. ـــــــــــ ، (بی تا) پیش انگارههای معرفت شناختی علم سلوک، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  11. ـــــــــــ ، (1396) معیار سنجش گزارههای شهودی وجودی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  12. ـــــــــــ ، (1389)، علم سلوک، قم، نشر معارف.
  13. قشیری، ابوالقاسم، (1388)، رساله قشریه، ترجمه ابوعلی عثمانی، تصحیح بدبع الزمان فروزانفر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
  14. قونوی، صدرالدین (1374ش )، مفتاح الغیب. تصحیح محمد خواجوی، تهران: نشر مولی.
  15. قیصری، داود (1375ش)، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تقدیم سید جلال الدین آشتیانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  16. ـــــــــــ ، (1425ق)، شرح تائیه ابن فارض؛ تصحیح و تحقیق احمد فرید مزیدی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  17. قیصری، داود، (1398) رساله التوحید و النبوه و الولایه، رسائل، تصحیح و تحقیق سید جلال الدین آشتیانی، تهران، و موسسه آموزشی پژوهشی حکمت ایران.
  18. کاشانی، عبدالرزاق (1372ش)، شرح منازل السائرین. تقدیم و تصحیح محسن‌ بیدار فر. قم: نشر بیدار.
  19. کلینی، محمد بن یعقوب (1425)، اصول کافی، تهران، دارالاسوه، چاپ پنجم.
  20. لاهیجى گیلانی، شمس الدین محمد (1377)، مفاتیح الاعجاز در شرح گلشن راز، پیشگفتار علیقلی محمودی بختیاری، تهران، علم.
  21. محمدی ری شهری، محمد (1422)، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث.
  22. مکی، ابوطالب (1417)، قوت القلوب فی معامله المحبوب، ضبط و تصحیح باسل عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  23. نسفی، عزیزالدین، (1401)، انسان کامل، تهران، انشارات طهوری.
  24. هجویری، علی بن عثمان (1384)، کشف المحجوب، مقدمه و تصحیح محمد عابدی، تهران، انتشارات سروش.
  25. یزدان‌پناه، سید یدالله، (1389)، مبانی و اصول عرفان نظری، قم: مؤسسۀ آموزشی – پژوهشی امام خمینی.