ملاحظاتی در مضامین فلسفی شعر متنبی با ارجاع به امثال و حکم دهخدا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی

2 دانشجوی دانشگاه علامه طباطبائی

3 استاد گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

شاید بتوان ابوالطیب متنبّی، این شاعر کوفی نیمۀ نخست قرن چهارم هجری را از برجسته‌ترین شاعران تاریخ به شمار آورد؛ زیرا وی هم در ادب عربی سبک‌آفرین است و هم در ادب پارسی دارای آوازه‌ای پرطنین. او هم در شعر عربی، از پیشروان است و هم اثرگذار بر بزرگانی چون سعدی و مولوی، یعنی الگوهای ادب و عرفان در جهان. متنبّی شاعری است موسوعی و استاد در انواع گوناگون شعری.
اما آنچه موجب اشتهار بیش از حدّ وی شده، اشعار حکمی‌ـ‌فلسفی اوست. انعکاس بخشی از این اشعار و اقوال حکیمانه در مجموعۀ چهارجلدی امثال و حکم دهخدا که از گران‌بهاترین گنجینه‌های ادب و معرفت به شمار می‌آید، موضوع این نوشتار است که دربردارندۀ اشاراتی در اشعار متنبّی به حیثیّات هستی‌شناسی و انسان‌شناسی است؛ اشاراتی مبتنی بر سرشت تاریک یا سلطه‌طلب آدمی که به برخی نگرش‌های بدبینانه در سنت فلسفی غرب شباهت دارد. شعر متنبّی در واقع، به عنوان پیش‌نیازی برای مطالعات عمیق در برخی از منابع و متون معرفتی مشرق‌زمین مطرح می‌شود؛ زیرا او به لحاظ قدمت، تقریباً همزاد ادب پارسی دری بوده و بر بسیاری از بزرگان اهل معرفت تأثیر گذارده است و طرفه اینکه برخی گفته‌اند این متنبّی بود که راه را برای شعر فلسفی ابوالعلاء معرّی و نگاه بدبینانۀ او به انسان و جهان گشود. البته فلسفۀ بدبینی در شعر متنبّی با دیدگاه رایج در سنت فلسفی غرب یا نیست‌انگاری متفاوت است. بدیهی است که بررسی تطبیقی اندیشۀ فلسفی در اشعار متنبّی، با برخی جریان‌های فکری در فلسفۀ معاصر غرب از یک‌سو و انعکاس این اشعار فلسفی در مجموعۀ امثال و حکم دهخدا دست‌مایه‌هایی قوی برای ادبیات تطبیقی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Some Considerations Towards Philosophical Contents of otanabbi's Poetry with Reference to Amsal & Hekam of Dehkhoda

نویسندگان [English]

  • Alireza Manouchehrian 1
  • zahra hamedi yekta 2
  • Hossein Kalbasi Ashtari 3
1 Associate Professor of Persian Language and Literature; Allameh Tabataba'i University
2 student of Allame Tabataba'i university
3 Professor of Philosophy at Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

It may be possible that Abu al -Tayeb Almotanabbi, the poet of the 4th century AH , was considered as one of the most astonishing poets of all history, because he is also a lyrical Arabic poet and has some kind of folk songs in Persian literature. He is also one of the antecessors in Arabic poetry, and also influential in such great poets as Sa'di and Rumi, the literary and mystical models in all over the world.
But what has caused him to overestimate is the lyrics of his philosophical verdict. The reflection of part of these poetry and wise words in the fourfold collection of the Amsal -va- Hekam of Dehkhoda, which is one of the most precious treasures of literature and knowledge forever, is the subject of this essay, which includes the references to the metamorphosis of poetry to ontology and anthropology. Subsequently, Motanabbi’s poetry is actually proposed as a pretext for in- depth studies of some of the sources and epistemic texts of the Orient, for he has been almost a twin of Dari Persian literature and has influenced many of the knowledgeable elders, and some of them said that Motanabbi It is the source of the verse of politeness and mysticism and has opened the way for the philosophical poetry of Abū al -a'lā Alma'rri ! Therefore, one of the results of this article is the necessity of translating and introducing the full text of the Supreme Court to the philosophers of Iran

کلیدواژه‌ها [English]

  • Proverbs and verdict
  • Text base
  • Beat
  • Human nature
  • Anthropology
  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌أثیر، ضیاء‌الدین (بی‌تا)، المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، قدّم له و علّق علیه: احمد الحوفی و بدوی طبانه، دار النهضة، مصر.
  3. ابن‌أنباری (بی‌تا)، نزهة الألباء فی طبقات الأدباء، تحقیق: ابراهیم السامرائی، مکتبة الأندلسی، بغداد.
  4. ابن‌خلکان (1430)، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، قدّم له: محمد عبدالرحمن المرعشی، الطبعة الثانیة، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
  5. ابن‌رشیق القیروانی، ابوعلی (2002)، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، قدّم له و شرحه و فهرسه: صلاح‌الدین الهواری و أ. هدی عودة، منشورات دار و مکتبة الهلال، بیروت.
  6. اسکندری‌جو، علی‌محمد (1389)، نیچۀ زرتشت، چاپ اول، انتشارات کتاب آمه، تهران.
  7. افلاکی، شمس‌الدین (1385)، مناقب العارفین، چاپ چهارم، انتشارات دنیای کتاب، تهران.
  8. اکبریان، رضا؛ و طیبه کرمی (1388)، «ارتباط نفس با مجردات و مادیات در فلسفۀ افلوطین و ملاصدرا»، حکمت و فلسفه، ش4، دانشگاه علامه طباطبایی.
  9. بدیعی، یوسف (بی‌تا)، الصبح المنبی عن حیثیة المتنبّی، تحقیق: مصطفی السقا و محمد شتا و عبدة زیادة عبدة، الطبعة الثالثة، دار المعارف، القاهره.

10. برقوقی، عبدالرحمن (1407)، شرح دیوان المتنبّی، دار الکتاب العربی، بیروت.

11. بلاشیر، ریجیس (2001)، ابوالطیب المتنبّی، ترجمه: ابراهیم الکیلانی، اتحاد الکتاب العربی، دمشق.

12. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1385)، تاریخ بیهقی، به کوشش: خلیل خطیب رهبر، چاپ دهم، انتشارات مهتاب، تهران.

13. ثعالبی، ابومنصور (بی‌تا)، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر، قدّم له و حقّقه: ابراهیم صقر، مکتبة مصر.

14. جرجی زیدان (1416)، تاریخ آداب اللغة العربیة، راجعها: یوسف الشیخ محمد البقاعی، الطبعة الأولی، دار الفکر، بیروت.

15. چیت‌ساز، مازیار؛ و همکاران (1392)، «هوسرل اول و دوم: تطور آرای هوسرل در مورد فلسفۀ زبان»، حکمت و فلسفه، ش2، دانشگاه علامه طباطبایی.

16. حلمی‌بک، محمد کمال (1431)، ابوالطیب المتنبّی حیاته و خلقه و شعره و اسلوبه، راجعه و علّق علیه: علی ابوزید، الطبعة الخامسة، دار سعدالدین، دمشق.

17. خطیب بغدادی، ابوبکر (1349)، تاریخ بغداد، الطبعة الأولی، المکتبة الخانجی، القاهره.

18. دارابی، جعفر (1388)، نظریه‌های روان‌شناسی شخصیت، چاپ اول، انتشارات کتابیران، تهران.

19. درّی، زهرا (1387)، شرح دشواری‌هایی از حدیقة الحقیقه سنایی، چاپ دوم، انتشارات زوار، تهران.

20. دهخدا، علی‌اکبر (1376)، امثال و حکم، چاپ نهم، انتشارات امیرکبیر، تهران.

21. رضایی هفتادری، غلام‌عباس؛ و محمدحسن حسن‌زاده نیری (1383)، شرح گزیدۀ دیوان متنبّی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

22. روسو، ژان ژاک (1393)، قرارداد اجتماعی، ترجمه: سعید حبیبی، چاپ دوم، انتشارات ابر سفید، تهران.

23. سبزیان‌پور، وحید (1384)، «بازشناسی منابع حکمت‌های عربی کتاب امثال و حکم دهخدا»، انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش3، دانشگاه تربیت مدرس.

24. شوقی ضیف (بی‌تا)، الفن و مذاهبه فی الشعر العربی، الطبعه العاشره، مصر: دارالمعارف.

25. سعدی (1381)، کلیات سعدی، بر اساس تصحیح محمدعلی فروغی، تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، چاپ سوم، انتشارات دوستان، تهران.

26. شوشتری، قاضی نورالله (1377)، مجالس المؤمنین، چاپ چهارم، انتشارات اسلامیّه، تهران.

27. صناعی، محمود (1390)، آزادی فرد و قدرت دولت، چاپ پنجم، انتشارات هرمس، تهران.

28. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1388)، المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، چاپ بیست‌وهشتم، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

29. طه حسین (بی‌تا)، مع المتنبّی، الطبعة الحادیة عشرة، دار المعارف، القاهره.

30. عالم، عبدالرحمن (1394)، بنیادهای علم سیاست، چاپ بیست‌وهفتم، نشر نی، تهران.

31. عکبری، ابوالبقاء (1418)، دیوان أبی الطیب المتنبّی، الطبعة الأولی، دار الأرقم بن أبی‌الأرقم، بیروت.

32. کاپلستون، فردریک چارلز (1373)، تاریخ فلسفه، ج7 (از فیشته تا نیچه)، ترجمه: داریوش آشوری، انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش، تهران.

33. کریمی، یوسف (1393)، روان‌شناسی شخصیت، چاپ نوزدهم، انتشارات ویرایش، تهران.

34. کورنر، اشتفان (1394)، فلسفۀ کانت، ترجمه: عزت‌الله فولادوند، انتشارات خوارزمی، تهران.

35. گروندن، ژان (1395)، درآمدی به علم هرمنوتیک فلسفی، ترجمه: حنایی کاشانی، انتشارات مینوی خرد، تهران.

36. لومونییه، ماری و اودلانسون (2015)، الفلاسفة و الحبّ، ترجمه: دنیا مندور، دار التنویر، مصر.

37. متز، آدام (1377)، تمدن اسلامی، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، چاپ سوم، انتشارات امیرکبیر، تهران.

38. محبوبی آرانی، حمیدرضا (1392)، «نیچه و رویکرد دیونوسوس به زندگی و مرگ»، حکمت و فلسفه، ش3، دانشگاه علامه طباطبایی.

39. مطهری، مرتضی (1368)، مسألۀ شناخت، چاپ سوم، انتشارات صدرا، تهران.

40. ـــــــــــــــ (بی‌تا)، عدل الهی، انتشارات صدرا، تهران.

41. مندور، محمد (2007)، النقد المنهجی عند العرب، دار نهضة مصر، القاهره.

42. منوچهریان، علیرضا (1390)، ترجمه و تحلیل دیوان متنبّی، ج1، چاپ سوم، انتشارات زوار، تهران.

43. ــــــــــــــــــ (1392)، «متنبّی و شاعران پارسی»؛ متن‌پژوهی ادبی، ش55، دانشگاه علامه طباطبایی.

44. ــــــــــــــــــ (1392)، ترجمه و تحلیل دیوان متنبّی، ج2، چاپ دوم، انتشارات زوار، تهران.

45. مولوی، جلال الدین (1381)، مثنوی معنوی، ج5، چاپ پنجم، تصحیح کریم زمانی، تهران: اطلاعات.

46. نصر، سیدحسین؛ و الیور لیمن (1383)، تاریخ فلسفۀ اسلامی، ج1، انتشارات حکمت، تهران.

47. هلال العتیبی، ضیف‌الله (2007)، المتنبّی فی الدراسات الدینیة الحدیثة فی مصر، دار غریب، القاهره.