مستحسنات عرفانی: بدعت هدایت یا بدعت ضلالت؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد سطح عالی حوزه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

   اهل‌معرفت به‌جهت برخی از مصالح و برای ادارۀ مریدان و تربیت بهتر آنان، به وضع مقررات و آداب و رسوم ویژه‌ای دست زدند که به «مستحسنات» مشهور شد. برخی از ناقدان عرفان، جعل این‌ها را از مصادیق «بدعت» در دین و طبق برخی از احادیث، بدعت را حرام و فاعل آن را معاقب می‌دانند. ما در این مقاله به‌روش نقلی ـ تحلیلی، با استناد به تعاریف بدعت نزد اندیشمندان علوم اسلامی و تحلیل برخی از آیات و روایات به این نتیجه رسیدیم که اگرچه طبق روایت نبوی، ایجاد بدعت در دین حرام و فاعل آن عقاب می‌شود، بدعتی که تصرف در احکام دین نباشد و به‌گونۀ عموم بتوان برای آن مستند شرعی پیدا کرد، از نوع بدعت ممدوح یا هدایت است، نه بدعت مذموم یا ضلالت. بدعت ممدوح نه‌تنها حرام نیست، بلکه در برخی موارد طبق روایت نبوی، اگر سنت حسنه‌ای باشد، جایز بلکه برای حفظ مسلمانان و دین اسلام واجب می‌شود؛ براین‌اساس، مستحسنات عرفانی ازآنجاکه برپایه مصالح سلوکی‌اند، بدعت ممدوح‌اند، نه بدعت مذموم. البته سوءاستفاده‌ها و افراط‌وتفریط‌هایی که گاهی ازسوی برخی صوفیان منحرف و جاهل درقبال برخی مستحسنات انجام می‌شود، به‌جهت عروض عوارض و افراط یا تفریط‌های پیش‌آمده محکوم‌‌اند، نه اینکه ازاساس در شمار مصادیق بدعت مذموم قرار گیرند و نامشروع خوانده شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Recommended in Mysticism: The Innovation of Guidance or the Innovation of Misguidance?

چکیده [English]

Due to some expedients and for the administration of the disciples and their better education, mystics established certain regulations and customs, which became known as "Mustahsanât" (the recommended). Some of the opponents of mysticism consider the forgery of these customs as an example of "innovation" in religion, which according to some of the hadiths is prohibited and its subject deserves punishment. In this paper, using an analytical method, based on the definition of heresy/innovation on the part of the scholars of Islamic sciences and the analysis of some verses and transmitted traditions, we conclude that, though according to the Prophetic tradition innovation in the religion is prohibited and its subject deserves punishment, the innovation that doesn’t violate religious orders and for which generally can be found a religious documentary is a kind of commendable innovation or guidance, not a disapproved innovation or misguidance. Not only commendable innovations aren’t forbidden, but also in some cases, according to the Prophetic traditions, they are permissible if they constitute a good tradition, and even they could be obligatory for the maintenance of Muslims and the religion of Islam. Accordingly, the recommended in mysticism are commendable innovations not disapproved ones, because they are based on the expedients of the mystical journey. Of course, the abuses and extremes that are sometimes made by some devious and ignorant Sufis about the recommended customs are condemned due to the consequences of excesses or extremes, but should not be considered principally as examples of disapproved innovations and so prohibited.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the recommended customs
  • guidance innovation
  • misguidance innovation
  • mystics
  • ignorant Sufis
قرآن کریم.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (بی‌تا)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، دارالنشر، دارالمعرفۀ، بیروت.
ابن نجیم الحنفی(مصری)، ابن عابدین (1418)، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، دارالکتب العلمیه، بیروت.
انصاری، خواجه عبدالله (1377)، مجموعه رسائل فارسی(کنزالسالکین)، انتشارات توس، تهران.
جوادی آملی، تسنیم، نشر مؤسسۀ اسراء، ایران، قم.
طریحی، فخرالدین بن محمد (1375)، مجمع البحرین، انتشارات مرتضوی، تهران.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (بی‌تا)، القاموس المحیط، دارالکتب العلمیه، بیروت.
کاشانی، عزالدین محمود (بی‌تا)، مصباح الهدایۀ و مفتاح الکفایۀ، نشر هما، تهران.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407)، الکافی، دارالکتب الاسلامیۀ، تهران.
موسوی بغدادی (سید مرتضی)، علی بن حسین (1405)، رسائل الشریف المرتضی، دارالقرآن الکریم، قم.
میرزای قمی، ابوالقاسم (1378)، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، مرکز النشر التابع، قم.
نجفی، محمد حسن (1412)، جواهر الکلام، بیروت.