پیگیری برهان تجرد مشا بر علم الهی در آثار عقلی علامه‌حلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه قم

چکیده

علم الهی یکی از موضوعات مهم الهیاتی از زمان‌های دور است. یکی از دلایل فیلسوفان مشا بر علم خداوند به خود و مخلوقات، تجرد اوست. به‌نظر آنان آنچه مانع پیدایش علم می‌شود ماده است و خداوند به‌دلیل مجرد بودنش، به خود و غیرخود عالم است. حکیمان مسلمان همچون فارابی و بوعلی، این برهان را از آثار فیلسوفان مشایی یونان وام گرفته و در آثار خود نقل کرده‌اند. ازآن‌به‌بعد، دیگر فیلسوفان و متکلمان مسلمان نیز دربارۀ این برهان بحث کرده‌اند. متکلمان بیشتر با نگرش انتقادی به این برهان نگریسته‌اند.
خواجۀ طوسی در بیانی کوتاه در  کتاب تجریدالاعتقاد به این برهان اشاره کرده و علامه‌حلی در شرحش بر تجرید، گسترده‌تر به آن پرداخته است. در این برهان، با صغرا قرار گرفتن تجرد خداوند، عاقلیت هر موجود مجردی کبرا قرار می‌گیرد و عاقلیت و عالمیت خداوند به‌دست می‌آید. علامه در پایان سخن، بحث بیشتر را به کتاب‌های عقلی خود ارجاع می‌دهد.
در این نوشته می‌خواهیم با پیشینه‌یابی این برهان در تاریخ عقل بشری، ردپای آن را در آثار عقلی حلی پی‌بگیریم، تقریرهای فلسفی این برهان را نشان دهیم و تشابه و تفاوت آن‌ها را واکاوی کنیم. همچنین دیدگاه علامه را در هریک از این آثار از نظر می‌گذرانیم و دیدگاه نهایی‌شان را روشن می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Pursuing the Peripatetic Argument of Incorporeality for God's Knowledge in the Works of al-Allamah al-Hilli

نویسنده [English]

  • MOHAMMAD LAYEGHI
Ph.D. student of Islamic Philosophy and Theology at Qom University
چکیده [English]

God's knowledge is one of the important issues of theology which raises debates among scholars throughout history. Peripatetic philosophers assumed God's incorporeality as one of the reasons for God’s knowledge of himself and creatures. They argued matter is the obstacle for knowledge and as a result of His incorporeality, God has knowledge of himself and other. Avicenna had borrowed the argument from the Greek peripatetic philosophers and stated in his works. Then other Muslim philosophers and theologians have studied the argument. Generally, the theologians had critical view toward the argument and criticized it in different aspcts. Nasir al-Din al-Tusi had mentioned the summery of the argument in his book Tajrid al-i'tiqad and later al-Allamah al-Hilli developed the argument in his commentary to al-Tusi’s book. At the end of his commentaries, al- Hilli referred the issue to his more intellectual books. Thus, the present paper is trying to review the roots of the argument throughout the history of human’s thought and in al-Hilli’s intellectual works as well as revealing the philosophical clarifications of the argument.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Incorporeality
  • argument of incorporeality
  • Intelligence
  • Peripatetic philosophers
  • intellectual works of al-Allamah al-Hilli

مراجع

ابن‌سینا (1363)، المبداء و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانی، دانشگاه تهران، تهران.
ابن‌سینا(1376)، الألهیّات من کتاب شفا، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم.
ابن‌سینا(1378)، النجات من الغرق فی بحرالضلالات، ویرایش محمد تقی دانش پژوه، دانشگاه تهران، تهران.
ابن‌سینا(1379)، التعلیقات، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه، قم.
ابن‌سینا(1391)، التعلیقات، مقدمه، تصحیح و تعلیق سید حسین موسویان، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران تهران. 
اشمیتکه، زابینه (1389)، اندیشه‌های کلامی علامه‌حلی، ترجمه‌ی احمد نمایی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی،  مشهد.
حسن‌زاده آملی، حسن (1389)، شرح فارسی الاسفار الاربعه صدرالمتألهین شیرازی، موسسه بوستان کتاب، قم.
حداد عادل، غلامعلی (1380)، دانشنامه جهان اسلام، معاون علمی حسن طارمی راد، بنیاد دایرۀ المعارف اسلامی، تهران.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف ( 1387)، الأسرارالخفیّه فی العلوم العقلیّۀ، مرکز العلوم و الثقافۀ الإسلامیه قسم إحیاء التراث، بوستان کتاب، قم.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف(1433)، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تحقیق آیت‌الله حسن حسن‌زاده الآملی، مؤسسه النشر الإسلامی، قم.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف( 1377)، ایضاح المقاصد من حکمۀ عین القواعد، به کوشش محمد مشکوۀ، مصحح علی‌نقی منزوی، بی نا، بی جا.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف(1370)، باب حادی عشر، تحقیق: مهدی محقق ، آستان قدس، مشهد.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف(1363)، انوار الملکوت، تحقیق: محمّد نجمی زنجانی، نشر شریف رضی، قم.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف(1384)تسلیک النفس إلی حظیرۀ القدس، تحقیق: فاطمه رمضانی، مؤسسه امام الصادق ع، قم.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف1410)، الرساله السعدیه، تحقیق: عبدالحسین محمد علی بقّال، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف(1388)، نهایة المرام فی علم الکلام، اشراف جعفر سبحانی، تحقیق فاضل عرفان، مؤسسه امام صادق ع، قم.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف(1413)، کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، تصحیح و تعلیق الشیخ حسن مکی العاملی، دارالصفوه، بیروت.
حلی، علامه‌ حسن بن یوسف(1415)، مناهج الیقین فی اصول الدین، تحقیق یعقوب جعفری المراغی، دارالاسوه، قم.
خفری، شمس الدین محمد بن احمد (1382)، تعلیقه بر الهیات شرح تجرید ملا علی قوشچی، تصحیح فیرزوه ساعتچیان، میراث مکتوب، تهران.
داوری اردکانی، رضا (1389)، ما و تاریخ فلسفه اسلامی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
رفاعه، ابراهیم (1393)، معجم مصطلحات کلامی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد.
سبحانی فخر، قاسم (1380)، «تجرد خیال در فلسفه اسلامی» ، مقالات و بررسی‌ها، شماره 69، تابستان، 257-268.
شهرستانی، عبدالکریم (2008)، الملل و النحل، دارالفکر، بیروت.
شه‌گلی، احمد (1391)، «ملاک تمایز مادی و مجرد؛ چالش‌ها و رهیافت‌ها»، معارف عقلی، سال هفتم، شماره اول، 111- 146.
شیرازی، صدرالدین محمد (1383)، الحکمۀ المتعاله فی الاسفار الاربعه العقلیه، شرکۀ دارالمعارف الاسلامیه، تهران.
طوسی، خواجه نصیر الدین (1413)، شرح الاشارات والتنبیهات، تحقیق سلیمان دنیا، موسسه نعمان، بیروت.
عبودیت، عبدالرسول (1391)، درآمدی بر نظام حکمت صدرائی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، تهران.
فخر رازی، محمّد بن عُمر (1436)، نهایۀالعقول فی درایۀالأصول، تحقیق: سعید عبداللطیف فودۀ، دارالذخائر ،بیروت.
فخر رازی، محمّد بن عُمر (1370)، المباحث المشرقیۀ فی الإلهیّات و الطبیعیّات، بیدار، قم.
مصباح یزدی، محمدتقی(1378)، آموزش فلسفه، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار